Ebu Hanife
(asıl adı Numan bin Sabit bin Zutadır), 699 yılında Kufe’de doğup,
767'de Bağdat'ta öldürüldü. Müslümanlar tarafından ehl-i sünnet
itikadının lideri kabul edilir. Hanefi Mezhebinin kurucusudur. Müslüman
inancında olanların %45-50'i Hanefi mezhebindedir.
Babasının adı,
Sabit'tir. İran'ın ileri gelenlerinden bir zatın soyundan olup, Faris
oğullarındandır. Dedesi Zuta'nın, İslam dinini kabul ettiği, babası
Sabit'in, Hz. Ali ile görüştüğü, kendisi, evladı ve zürriyeti için
duasını aldığı rivayet edilir.
Küçük yaşta Kur’an-ı kerimi
ezberlemiş ve Arapçanın o zaman tasnif edilmekte olan sarf, nahv, şiir
ve edebiyatını öğrenmiştir. Gençliğinin ilk yıllarında Eshab-ı kiramdan
Enes bin Malik’i, Abdullah bin Ebi Evfa’yı, Vasile bin Eska’ı, Sehl bin
Saide’yi ve hicri 102’de en son Mekke’de vefat eden Ebu’t-Tufeyl Amir
bin Vasile’yi görmüştür. Bunlardan hadis dinlemiştir.
İmam-ı
Şabi’nin tavsiyesiyle ilme sarılıp, ders halkalarına devam etmeye
başlamıştır. İmam-ı A’zam önce kelam ilmini, iman ve itikadı ve münazara
bilgilerini Şabi’den öğrenmiştir. Daha sonra Hammad bin Ebi Süleyman’ın
ders halkasına katılarak fıkıh ilmine başlamıştır. Hammad’ın derslerine
yirmi sekiz yıl devam etmiştir.
Hocası Hammad’ın dersine devam
ettiği sırada sık sık Hicaz’a gidip Mekke ve Medine’de çoğu Tabiinden
olan âlimler ile görüşür, onlardan hadis rivayeti dinler ve fıkıh
müzakereleri yapardı. Ehl-i beytten Zeyd bin Ali’den, Muhammed Bakır’dan
ilim öğrendi.
Tasavvuf bilgilerini Muhammed Bakır, ondan sonra
da Silsile-i aliyyeden olan Cafer-i Sadık'dan öğrendi. Eshab-ı kiramdan
İbni Abbas’ın ilmini, Mekke fakihi Ata bin Ebi Rebah’tan ve İkrime’den,
Hz. Ömer ve onun oğlu Abdullah’tan nakledilen ilimleri Abdullah bin
Ömer’in azatlısı Nafi’den öğrendi. Böylece, Eshab-ı kiramdan İbni Mesud
ve Hz.Ali’den nakledilen ilimleri de buluşup görüştüğü Tabiinden
öğrendi.
İmam-ı A’zam, İslam dinine yaptığı hizmetleriyle
İslamiyet’i iman, amel ve ahlak esasları olarak bir bütün halinde
insanlara yeniden duyurmuş, şüphesi ve bozuk bir düşüncesi olanlara
cevaplar vermiş, önce itikadda birlik ve beraberliği sağlamış;
ibadetlerde, günlük işlerde İslam fıkhının esaslarını ve şeklini tespit
etmiştir. Böylece, ikinci hicri asrın müceddidi (dinin yeniden yayıcısı)
unvanını almıştır.
İmam-ı A’zam, fıkhı; Leh ve aleyhte olanı
bilmek, tanımak diye tarif etmiştir. Bu tarife göre fıkhı tespit etmek
için, Edille-i şeriyyeye başvururdu. Bunlar Kitap, yani Kur’an-ı kerim,
Sünnet (Peygamberin sözleri, fiilleri ve takrirleri), İcma-ı Ümmet
(Eshab-ı kiramın bir mesele hakkındaki sözbirliği) ve Kıyas-ı Fukaha
(hükmü verilmiş meselelere benzeterek bir başka meseleyi hükme
bağlamaktır.
İmam-ı A’zam herhangi bir fıkıh mevzuunun işlenmesi
veya fetvasının takrir edilmesi, yahut da cevabı bulunmak üzere mevzu
(konu) edildiğinde, sırasıyla bu dört kaynağa baş vururdu. Önce Kur’an-ı
kerime bakar, hükmü aranan meselenin işaret yoluyla, iktiza yoluyla,
ibare yoluyla veya delalet yoluyla cevabı varsa meseleyi ona göre
çözerdi. Meselenin halli için Kur’an-ı kerimde delil bulunmazsa Sünnete,
burada da bulamazsa İcma-ı Ümmete bakardı. Bu kaynaklarda bulursa
meseleyi çözerdi, hükmünü bildirirdi. Şayet sırasıyla bu üç kaynakta
bulamazsa, o zaman Kıyasa başvurur ve meseleyi çözerdi.
İşte
İmam-ı A'zam Ebu Hanife; en mükemmel usullerle yaptığı uzun çalışmaları
ve ictihadı neticesinde çözdüğü ve tedvin ettiği fıkıh (hukuk) bilgileri
ile Müslümanların ibadetlerinde ve diğer işlerinde İslamiyet'e doğru
bir şekilde uymak için takip edecekleri bir yolu gösterdi ve bu yola
“Hanefi Mezhebi” denildi.
Talebelerine verdiği dersleri ise
mükemmel bir usul ile yürütürdü. Bir taraftan fıkhın eski hadiselere ait
bilinen hükümleri takrir edilir (anlatılır) ve müzakere yapılır, diğer
taraftan yeni hadiselere ait hükümler bulunurdu. Geçmiş ve yaşanmakta
olan hadiselerin hükümleri takrir edilirken, bunlara benzeyen veya aynı
cinsten olup da gelecekte vuku bulabilecek hadiselere ait hükümler de
araştırılıp bulunurdu. Dolayısıyla imam-ı A’zam'ın derslerinde geçmiş ve
yaşanmakta olan halin meselelerinden başka, geleceğe ait meselelere
geçilmiş ve fıkhın külli (genel) kaideleri tespit edilmiştir.
İmam-ı
A’zam, ömrü boyunca, insanları, imandan ayırmaya çalışan ve kendilerine
“Dehriyyun” denilen fırkalarla mücadele etmiştir. Bunların başında ibni
Sebeciler, Hariciler ve Mürcie, Mutezile, Cebriyye gibi fırkalar
gelmekteydi.
İmam-ı A’zam, fıkıh ilmini ilk defa kollara ayırıp
her branşın bilgilerini ayrı ayrı toplamış, usuller koymuş, Feraiz ve
Şurut kitaplarını yazmıştır. Ayrıca Eshab-ı kiramın, Peygamber'den
naklen bildirdiği iman, itikad bilgilerini de toplayıp yüzlerce
talebesine bildirdi.
İlmi Kelam, yani iman bilgileri
mütehassısları yetiştirdi. Başta gelen talebeleri; İmam-ı Ebu Yusuf
ismiyle meşhur Yakub bin İbrahim, Muhammed Şeybani, Züfer bin Hüzeyl,
Hasan bin Ziyad, oğlu Hammad, Davud-i Tai, Esad bin Amr, Afiyat bin
Yezid el-Advi, Kasım bin Ma’an, Ali bin Müshir, Hibban bin Ali gibi
âlimlerdir.
İmam-ı A’zam’ın derslerinde çözülen fiili ve nazari
fıkhi meselelerin sayısı altıyüzbini aştığı rivayet edilir. İmam-ı
Matüridi ondan gelen kelam bilgilerini kitaplara yazmıştır. Yetiştirdiği
talebelerin sayısı dört bine ulaşmış olup, bunlardan yedi yüz otuzu
ilimde iyice yükselmiş, içlerinden kırk kadarı ictihad derecesine
çıkmıştır. Bazı müellifler onun derslerinde yetişen talebelerinin isim
ve künyelerini, mensup oldukları şehirlerini tespit edip, yazmışlardır.
İmam-ı A’zam ticaretle de uğraşırdı.
Vefatı İmam-ı
A'zam bütün zorlamalara rağmen hükümet ve siyaset işlerine
karışmamıştır. İkinci Abbasi halifesi Ebu Cafer Mensur bu yüzden İmam-ı
A'zamı hapsettirip işkence yaptırmış ve zehirleterek öldürtmüştür.
Vefatından
sonra çok kimseler onu rüyasında gördüklerini söylemişler ve kabrini
ziyaret ederek, onun şânının yüceliğini dile getiren rivayetler
anlatmışlardır. “Yüz elli senesinde dünyanın ziyneti gider” hadis-i
şerifinin, imam-ı A’zam için olduğunu İslam âlimleri bildirmiştir. Çünkü
o tarihte İmam-ı A’zam gibi bir büyük vefat etmişti. Mezhebi, İslam
âleminin büyük bir kısmına yayıldı. Selçuklu Sultanı Melikşah’ın
vezirlerinden Ebu Sa’d-i Harezmi İmam-ı A’zamın kabri üzerine mükemmel
bir türbe ve çevresinde bir medrese yaptırdı. Daha sonra Osmanlı
padişahları bu türbeyi defalarca tamir ettirmiştir. Bkz: İmam-ı Azam Ebû
Hanife Külliyesi
EserleriEbu
Hanife'nin eserleri pek çok olup zamanımıza kadar ulaşmış olanları
başlıca on tanedir. Aslında akaid ve fıkıh ilimlerinde rivayet edilen
bütün meseleler onun eseridir.
* Risale-i Redd-i Havaric ve Redd-i Kaderiyye: İmam-ı a’zamın usul-i dinde ilk yazdığı eserdir.
* El-Fıkh-ul-Ekber: Akaide dairdir. Bu eserin birçok şerhi yapılmış
olup, başlıcaları şunlardır: El-Kavlül-Fasl; Muhyiddin bin Behaeddin
tarafından yapılan şerhidir. Bu kitap Hakikat Kitabevi tarafından ofset
yoluyla basılmıştır. Pezdevi, Ebu’l Münteha ve imam-ı Matüridi
tarafından yapılan şerhleri de meşhurdur.
* El-Fıkh-ül-Ebsat: İmam-ı a’zam bu eserinde istita’at (insan gücü) hayır ve şer, kaza ve kader meselelerini açıklamaktadır.
* Er-Risale li Osman Büsti: Eserde iman, küfür, irca ve va’id meseleleri açıklanmıştır.
* Kitab-ül-Âlim vel-Müteallim: Bu eserde muhtelif meseleler hakkında
Ehl-i sünnet itikadını bildirmek için tertiplenmiş soru ve cevaplar
vardır.
* Vasiyyet-i Nukirru: Eserde Ehl-i sünnet vel-cemaatin
hususiyetleri anlatılmakta, akaid ve farzların hudutları
açıklanmaktadır. Bu vasiyetten başka oğlu Hammad’a ve talebesi Ebu
Yusuf’a yaptığı vasiyet olmak üzere on beş kadar vasiyetnamesi vardır.
* Kaside-i Numaniyye
* El-Asl
KAYNAK:
WİKİPEDİA
